یادداشتی در روزنامه شرق

امیرمحمودی انزابی- کارشناس آب و محیط زیست

امیر محمودی انزابی- کارشناس آب و محیط‌زیست: 24 خرداد ماه 1403 یعنی تنها دو روز پس از پایان هفته ملی محیط ‌زیست بود که خبری با عنوان «سلاجقه: ادعای کاهش تراز دریاچه ارومیه کذب است» به انضمام فیلم مصاحبه رئیس سازمان حفاظت محیط ‌زیست روی خروجی خبرگزاری تسنیم قرار گرفت؛ خبری که به سرعت مورد توجه مردم و رسانه‌ها قرار گرفت و در فضای حقیقی و مجازی بازخوردهای مختلفی داشت. شاید برای کسانی که کمتر با موضوعات محیط‌زیستی سروکار دارند، این خبر یک تکذیبیه معمولی از جنس همان تکذیبیه‌های مرسوم بود، لکن برای کارشناسان آب و محیط ‌زیست حقیقتا یک شگفتانه از ابعاد مختلف بود. رئیس سازمان حفاظت محیط‌ زیست، در فیلم مصاحبه در پاسخ به سؤال خبرنگار درباره درستی خبر کاهش 62سانتی‌متری تراز دریاچه ارومیه در 16 خرداد 1403 نسبت به 16 خرداد 1400 چنین می‌گویند: «شما حتما باید داده‌ها و آمارها را از مراکز درست بگیرید که راستی‌آزمایی‌شده باشد. این آماری که در فضای مجازی پخش می‌شود و مدعیان محیط ‌زیست این کار را انجام می‌دهند، کذب محض است. آخرین آماری که من خودم دیروز گرفتم، نسبت به تراز 1400، کاملا بالاست».

نکته اول اینکه با ذکر نام ستاد احیای دریاچه ارومیه به‌عنوان مرجع انتشار آمار، رئیس محترم سازمان حفاظت محیط ‌زیست احتمالا گمان کرده‌اند که دانشگاه صنعتی شریف به‌عنوان متصدی سابق مسئولیت ستاد احیای دریاچه ارومیه (که در تیر ماه 1400 رسما فعالیت خود را به پایان رسانیده)، مرجع نشر این عددهاست؛ درحالی‌که این آمار توسط متولی جدید ستاد احیای دریاچه ارومیه یعنی استانداری آذربایجان غربی در وبسایت رسمی این ستاد که اتفاقا در همین چند هفته اخیر رونمایی شده، منتشر و آمار نیز توسط دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی تولید شده است. بنابراین، آمار از مراکز درست دریافت شده و صرفا آماری نبوده که در فضای مجازی منتشر شده باشد و اتفاقا کاهش 62 سانتی‌متر تراز دریاچه ارومیه نسبت به سال 1400، نه یک «کذب محض» بلکه یک «حقیقت محض» است. در این‌باره به تفصیل در فضای مجازی و رسانه‌های مکتوب نوشته شده و جزئیات اعداد ذکر شده‌اند که در اینجا از تکرار آنها خودداری می‌کنیم و فقط با حدیث شریفی از حضرت امام علی (ع) آن را جمع‌بندی می‌کنیم: «انظر إلى ما قال و لا تنظر إلى من قال؛ به گفته بنگر، نه به گوینده» اما نکات بعد...

نکته دومی که جلب توجه می‌کند، این است که رئیس محترم سازمان حفاظت محیط ‌زیست به آمار دیگری استناد می‌کنند که شخصا دریافت کرده‌اند. یک واقعیت ناراحت‌کننده در سازمان‌ها، ارائه گزارشات با داده‌های غلط یا دست‌کاری‌شده به مدیران عالی است؛ اگر خوش‌بینانه نگاه کنیم، می‌توانیم بگوییم در گزارش‌ها، همه واقعیت به مدیران عالی منعکس نمی‌شود و بنا به مصالح، فقط بخشی از حقیقت در اختیار مدیر عالی قرار می‌گیرد. این چالشی است که دولت‌ها را به‌ویژه در سال اول و سال آخر تصدی خود بر امور اجرایی، همواره دچار چالش می‌کند. در سال اول، با بزرگ‌نمایی برنامه‌ها و اقدامات برنامه‌ریزی‌شده، اقدام به «وعده‌پردازی» کرده و در سال آخر، با بزرگ‌نمایی دستاوردها و کارهای انجام‌شده، به «گزارش‌سازی» روی می‌آورند. به نظرم، مدیران عالی در این زمینه توسط زیرمجموعه‌های خود دچار خطای مدیریتی می‌شوند و تقریبا هر چند سال یک بار شاهد چنین رویدادهایی هستیم. به‌عنوان یک درس برای دولت چهاردهم، خیلی ضروری است که به‌طور جدی مدیران عالی از کانال‌هایی غیر از رویه‌های داخلی سازمان خود، به بازرسی عملکردها بپردازند و راستی‌آزمایی داده‌ها و گزارش‌های تولیدشده توسط مجموعه‌های تابعه خود را قبل از هرگونه وعده‌پردازی و گزارش‌سازی، در دستور کار قرار دهند.

نکته سوم نوع مواجهه با امر نقد است. استفاده از لفظ «مدعیان محیط‌ زیست» برای کسانی که بدون چشم‌داشت و به سبب علاقه قلبی خود به ایران، در این راه تلاش کرده و می‌کنند، یک بی‌انصافی است. اگر در خاطرتان باشد، اواخر سال 1400 بود که رئیس‌جمهور شهید؛ آیت‌الله دکتر رئیسی، سندی با عنوان «سند تحول دولت مردمی» را ابلاغ کردند که در آن دو چرخش تحول‌آفرین در بخش‌های آب و محیط ‌زیست، برنامه‌ریزی‌ شده بود که اتفاقا بر کلیدواژه «مشارکت مردم» در آنها تصریح شده بود. به یقین با چنین نگاهی به نقدهای دلسوزانه، جلب مشارکت مردم هیچ‌گاه «واقعا» رخ نخواهد داد و در لایه‌های سطحی خود باقی خواهد ماند. به نظرم اولین چرخش تحول‌آفرین دولت چهاردهم باید تغییر نگاه دستگاه‌های اجرایی به موضوع نقد دلسوزانه و منصفانه باشد تا بدین واسطه بتواند برای اصلاح امر اقدام کند؛ به فرموده حضرت امام جعفر صادق (ع): «أحَبُّ إخوانی إلَیَّ مَن أهدی إلَیَّ عُیُوبی؛ محبوب‌ترینِ برادرانم نزد من، کسی است که عیب‌هایم را به من هدیه کند».

نکته چهارم، بحث داده و اطلاعات است. واقعیت این است که همین مختصر اطلاع از وضع دریاچه ارومیه که در این چند روز به دست کارشناسان رسیده، بعد از حدود سه سال قطع دسترسی به داده‌‎ها اتفاق افتاده است. این انتقاد به دولت محترم و در رأس آن سازمان حفاظت محیط ‌زیست وجود دارد که چرا به مدت سه سال، دسترسی روزانه به تراز دریاچه ارومیه قطع شده بود. یقینا اگر این دسترسی وجود داشت، زنگ هشدارهای کارشناسی خیلی زودتر از اینها به صدا درآمده بودند و می‌توانستند از وخامت اوضاع امروز بکاهند. دولت چهاردهم باید بداند که تولید و نشر عمومی داده، یک وظیفه دولتی است که اتفاقا به جای ضرر برای دولت، منافع فراوانی دارد؛ هم می‌تواند بدون صرف هزینه گزاف برای مطالعات، از خروجی مطالعات مستقل دانشجویان و دانشگاهیان و نخبگان استفاده کند و هم نظرات صریح و بی‌پرده و نزدیک‌تر به واقعیت را از آنان دریافت کرده و به کار ببندد.

جامعه زیست‌محیطی کشور در انتظار این است که در روزهای پایانی کار دولت سیزدهم، گزارشی تفصیلی از اقدامات سازمان حفاظت محیط‌ زیست، به‌ویژه در چالش‌هایی چون آلودگی هوا، مدیریت پسماند و مدیریت دریاچه‌ها و تالاب‌ها دریافت نماید. بدون شک، این گزارش در صورت ارائه درست و بی‌مبالغه وضعیت موجود محیط ‌زیست کشور از ابعاد مختلف، جز کارکرد اطلاع‌رسانی عمومی، می‌‌تواند مبنای خوبی برای ارزیابی کار دولت چهاردهم نیز باشد و به عبارت بهتر، نقطه شروع کار دولت چهاردهم تلقی شود.

جهت مطالعه این یادداشت در روزنامه شرق، فایل زیر دانلود نمایید‎.